The Great Secret by Moikom Zeqo translated by Wayne Miller
Tu le connais lecteur, ce monster dèlicat,
Hypocrite lecteur, mon semblable, mon frère!
—Charles Baudelaire
My own excessive delicacy, thankless humility, and various muddled activities over the past many years have led me neither to challenge nor to mythologize anyone.
The great secret of writing has never been conclusively identified or defined. Who can fully understand how the bones of a child develop in a woman’s soft and gentle womb?
Some simply say scripta manent—but I don’t entirely buy this old Latin postulate.
Just as political myths exist within our social world, artistic myths exist within the world of literature. Those considered the greatest writers at the end of this century might no longer be considered great in the next century. In the vast roulette of a casino, one can throw both dice and the names of writers.
Science is capable of new inventions and discoveries. Art can only repeat itself.
All the great artistic themes are already present in Homer: love, jealousy, expectation, trickery, loyalty, adultery, power, the homeland, the empyrean, myth, hatred, even mercy.
When King Priam, white-haired and bereft, falls to his knees before Achilles to receive the broken body of his son Hector, we encounter what some have claimed is the model for King Lear. Perhaps we even find, here, the genesis of Christianity: the hero Hector (perhaps even Achilles himself) is the Discuri-twin great-grandfather of merciful, unfortunate Christ.
Each century articulates the same basic artistic formulas, though via different forms and idioms. The essence remains both multilayered and the same.
It should be clear that I believe neither in fossilized publicity nor in the hallucinations of electronic media—nor do I believe in the mediocrity of “cosmic spleen” or in the wigs of the concubines of unskilled writers.
Because I am who I am.
Because I can’t be who people sometimes want me to be.
Mortally sealed inside the framework of historical events, I try to observe the world through the lens of thought—because every future era describes the previous era as having been blind, because the illusion of history (which is even more solid and detailed than the word illusion might imply) is that it always seems like the present, but it never is the present.
All this thinking is both severe and self-serving—and for its tactlessness it can sometimes be accused of heresy. The same is true with me. I’ve generally managed to ignore the denunciations, concerns, disdain, and ridicule that have come my way. Zoroastrian philosophy has given me a faint hope (yes, hope!) in a more humane—and, thus, a more artistic—future. Zoophilia in art is no longer a marvel; humanism in art is the new titanism.
Veneration of money alienates humanity—and, therefore, alienates the arts.
To understand this is to understand the air we breathe every second—the smog that like a death scalp covers over our interiors—to feel the anxiety one would feel inside a black hole, to comprehend a man’s impotence or a woman’s encoded sterility.
To understand this is to make language into an armor of survival and protest—an armor to preserve dignity and a meaningful future that can transcend the old repetitions, the perpetuum mobiles, the pointless movements of Sisyphus.
To understand this is to understand the difference between dusk and dawn, between endings and beginnings, between falsehoods and truth.
To grasp a contradiction fully is to avoid returning forever to that contradiction.
Since good and genuine readers have become exceedingly rare—elusive, even societally trivialized—I offer, here, what shy, innocent, and maliciously sly Jorge Luis Borges has written: “When the end approaches, there are no longer any remembered images; only words remain. Words—displaced, ugly, foreign—are the miserable alms that all the moments of the centuries have left us.”
Every true book is an outsider, a rare exception; all the others are ultimately too programmatic—and, thus, insignificant.
One’s manner of writing is a modus moriendi. One must proceed lightly and disloyally, to grow what isn’t there but should be—because it all must develop according to the formula of panta rei.
Which means: to encounter an Eros mortally wounded by his own arrow; to turn false rosaries into actual pearls; to yoke the biblical Behemoth to a plow with the tip of a pen. Or, in the depths of one of the Lura Lakes, to envision an ancient Japanese calmly drinking tea before performing hara-kiri; or maybe to turn one’s skin into an autumnal parchment wrapped around material bones, while one’s eyes return to the surface of memory, and the magical vowels of Rimbaud become married to our profaning consonants.
Every great book reaches beyond poetry to become more essentially poetry; every great book is prose and simultaneously not-prose. Every great book isn’t just original; it’s a centaur, a sphinx, a griffin—a creature part Dionysian half-animal and part Apollonian half-man.
Just as Democritus willingly blinded himself so he could think more clearly in darkness, so the eyes of those who love Medusa must be shielded by impenetrably dark glasses—which are, in fact, the glasses of all the great blind visionaries (such as Homer)—glasses that Medusa materialized from within her own mind, because this was the only way she could go on without turning us all to stone. Because:
A hidden harmony
Is more powerful than an obvious one. (Heraclitus)
Durrës, 1998
SEKRETI I MADH
“Tu le connais lecteur, ce monstre dèlicat
-Hypocrite lecteur, – mon semblable, – mon frère!”
– Charles Baudelaire
Delikatesa e tepruar, përkorja e papërfillur, veprimtaria e muzgëtuar nëpër vite të gjatë, më kanë mësuar të mos sfidoj, as të mitizoj askënd.
Sekreti i madh i të shkruarit nuk është zbuluar dhe përkufizuar pranueshëm asnjëherë – kush e di në mënyrë absolute të ngjizurit e eshtrave të fëmijës në barkun e butë e delikat të femrës?
Thuhet “scripta manent” – po unë nuk i besoj tërësisht as këtij postulati të tepruar latin.
Ashtu si në jetën shoqërore ka mite politike, edhe në letërsi ka mite artistikë. Ata që quhen sot, në këtë fundshekull shkrimtarët më të mëdhenj, mund të mos jenë të tillë në fillimshekullin e ri. në ruletin e një kazinoje mund të hedhësh jo vetëm zaret, por edhe emrat e shkrimtarëve.
Shkenca mund të rishpikë ose të rizbulojë. Arti vetëm mund të rithotë.
Tërë formulat e mëdha të artit janë thënë nga Homeri: dashuria, xhelozia, pritja, dinakëria, besnikëria apo tradhtia bashkëshortore, pushteti, vendlindja, universaliteti i botës, miti, urrejtja madje edhe mëshira.
Kur mbreti Priam i bije në gjunjë, flokëzbardhur e zemërmardhur, Akilit, për t’i marrë trupin e copëtuar të Hektorit, birit të tij, kjo është interpretuar si një arketip për mbretin Lir shekspirian. Ndoshta këtu është gjeneza e krishterimit – heroi Hektor (mbase edhe vetë Akili) është stërgjyshi binjak (dioskur) i të mëshirshmit dhe fatkeqit Krisht.
Shekujt artikulojnë të njëjtat formula të artit, me gjuhë e forma të ndryshme – thelbi është i njëjtë, domethënë shumëkuptimor.
Padyshim, unë nuk i besoj reklamat e fosilizuara, apo haluçinacionet e mediave elektronike, ashtu si nuk i përfill mediokrit e mjerë të “spleen” kozmik apo parukat prej konkubinash të fjalëshkruesve.
Sepse, unë jam ai që jam.
Sepse, unë nuk mund të jem ai që duan disa të jem.
I mbyllur vdekshëm në kornizën historike të ngjarjeve, tentoj të shoh me anë të mendimit – sepse epoka që vjen, përherë, flet për një verbëri të epokës paraardhëse, sepse historia, vetëm si iluzion (madje, tepër konkrete e deri diku mbushamendës) duket si e tashme, po nuk është asnjëherë e tashme.
Kjo është një logjikë e rreptë, tekanjoze dhe, për mungesë mirësjelljeje, e quajtur heretike. Aq më bën. I kam anashkaluar anatemat, brengat, mospërfilljet dhe e qeshura zarathustriane më ka dhënë një shpresë të vagullt, po gjithsesi, shpresë, domethënë e ardhme më njerëzore, pra edhe më artistike.
Zoofilizmi i artit nuk është më ndonjë çudi – humanizmi i artit është një titanizëm.
Kulti i parasë është tjetërsimi i Njeriut, pra, dhe i Artit.
Ta kuptosh këtë gjë, është si të kuptosh ajrin që thith çdo moment, smogun, si skalp vdekjeje e hapësirave dhe ankthin e Vrimave të Zeza, impotencën seksuale dhe sterilitetin e koduar të grave.
Ta kuptosh këtë është të bësh fjalën parzmore të mbijetesës dhe të protestës, dinjitetit dhe ardhmërisë së vërtetë, përtej cikleve të vjetra, perpetum mobile-ve, apo lëvizjeve të pakuptimta sizifiane.
Ta kuptosh këtë është të mos e ngatërrosh muzgun me agimin, mbarimin me fillimin, gënjeshtrën me të vërtetën.
Ta kuptosh kontradiktën, nuk do të thotë të kthehesh përjetësisht në kontradiktë.
Meqenëse lexuesi i mirë (i vërtetë) është bërë një qënie tepër e rrallë, enigmatike dhe gati e papërfillshme, ashtu siç shkruan kinse i drojtur dhe i pafajshëm dinaku i tmerrshëm Jorge Luis Borges “Kur afrohet fundi nuk ka më tabllo, që mbahen mend, mbesin vetëm fjalët. Fjalë, fjalë të zhvendosura dhe të shëmtuara, fjalë të huaja, janë lëmosha e mjerë, që na kanë lënë çastet dhe shekujt”.
Çdo libër i vërtetë është një outsider, një përjashtim jo i shpeshtë, apo i paramenduar lehtësisht dhe aq më tepër kot.
Mënyra e të shkruarit është një modus moriendi, për të tejjetuar lehtësisht dhe pabesisht, për të shtuar atë që nuk është, ose që duhet të jetë, sepse çdo gjë është sipas formulës “panta rei”.
Kjo do të thotë të takosh një Eros të Plagosur për vdekje me shigjetën e vet, të shndërrosh tespihet e rreme në margaritarë të vërtetë, Behamothin vigan biblik ta mbrehësh në parmendën prej maje të penës së Shkrimit, ose, te thellësitë e një liqeni të Lurës të shikosh se si pinë çaj japonezët përpara se sa të bëjnë harakirin, ose lëkurën time të trupit ta bëj pergamenë të vjeshtës të mbështjellë eshtrat e sendeve, ndërsa sytë e mi t’i rigjej te Fytyra e Kujtesës, kurse zanoret magjike të Rembosë, të martohen me bashkëtingëlloret tona profane.
Çdo libër i madh është përtej Poezisë për të qenë më në thelb të Poezisë, po është edhe Prozë, pikërisht për të mos qenë asnjëherë Prozë, nuk është një libër unik prej lloji, është libër kentaur, sfinks, grifon, i ndërmjetëm, gjysmëkafshë dioniziake dhe gjysmënjeri apolloniat.
Ashtu si Demokriti i Abderës që nxori sytë për të menduar më mirë në vetminë e tij, ashtu, sytë e Meduzës së dashuruar mbulohen me syze të errëta, jodepërtuese, në fakt syze të verbërish të mëdhenj (si p.sh. Homeri), ose të vetënxjerrë prej balli nga Meduza, sepse qe për të e vetmja mënyrë e llahtarshme për të mos na gurosur përjetësisht sepse në fund të fundit:
Harmonia e padukshme
Është më e fortë se e dukshmja
Durrës, 1998
Wayne Miller is the author of six poetry collections, including We the Jury (Milkweed, 2021) and The End of Childhood, which is forthcoming in early 2025. He has received the UNT Rilke Prize, two Colorado Book Awards, a Pushcart Prize, an NEA Translation Fellowship, six individual awards from the Poetry Society of America, the Bess Hokin Prize from Poetry, and a Fulbright Distinguished Scholarship to Northern Ireland. He has co-translated two books by Moikom Zeqo—most recently Zodiac (Zephyr, 2015), which was shortlisted for the PEN Center USA Award in Translation. He teaches at the University of Colorado Denver, co-directs the Unsung Masters Series, and edits Copper Nickel.
Moikom Zeqo, born in Durrës in 1949, was one of the most prominent writers and public intellectuals in Albania. Over the course of his life, he published 100 books, including poetry, fiction, monographs, and children’s books. His literary work was suppressed between 1974 and 1982—during which time he reinvented himself as an underwater archeologist. In 1991, as the Albanian communist system was collapsing, Zeqo was named Albania’s Minister of Culture, and from 1998–2004 he directed the National Historical Museum in Tirana. In 2019, he was named a Knight of the Order of Skanderbeg, one of the highest civilian honors an Albanian can receive. Two of his poetry collections have been translated and published in the United States: Zodiac (Zephyr, 2015) and I Don’t Believe in Ghosts (BOA, 2007). “The Great Secret” comes from the book of prose Sellers of Chaos, which was published in Albania in 2010. Zeqo died of leukemia in 2020.
12 March 2024
Leave a Reply